چهارمین جشنواره شعر فجر؛ <br> نمایش فقر و درماندگی هنر دولتی

بهمن ماه، موعد برگزاری بزرگترین جشنواره‌های هنری جمهوری اسلامی که اغلب با عنوان "فجر" و صفت "بین‌المللی" معرفی می‌شوند. در کنار جشنواره‌ی فیلم که امسال بیست و هشتمین دوره ی خود را آغاز می‌کند، جشنواره شعر فجر، سه سال بیشتر سابقه ندارد و از کم‌اهمیت‌ترین و کم‌رونق‌ترین رویدادهای فرهنگی این ماه به شمار می‌رود. یکی از ویژگی‌های جشنواره‌های فجر اغراق‌هایی است که در مورد جایگاه، کیفیت و هدف‌های این برنامه‌ها می‌شود. جشنواره شعر هم از این قاعده مستثنا نیست. این جشنواره یکی از هدف‌های خود را "به رخ کشیدن شعر پارسی به جهانیان" اعلام کرده است.

جایزه‌ای که برگزیدگانش هم قبولش ندارند

عبدالجبار کاکایی، یکی از برگزیده‌شد‌گان دور دوم جشنواره شعر فجر می‌گوید «این جشنواره هر سال چند قدم به عقب می‌رود.» محمدرضا عبدالملكيان یکی دیگر از کسانی که در دوره دوم جایزه گرفت به ایسنا گفته است «در دوره پيش، داوران جشنواره جزو برگزيدگان بودند و اين از ايرادهای جشنواره بود.»

ضياءالدين شفيعى، که خود دبيری "هفدهمين دوره كنگره شعر دفاع مقدس" را بر عهده دارد، ۲۶ دی‌ماه ۸۸ به خبرگزاری قرآنی، ایکنا، گفت «سال گذشته يكى از آثارم را به عنوان برگزيده انتخاب كرده بودند كه من جايزه آن را به رسميت نشناختم و براى دريافت آن، در مراسم حاضر نشدم.» شفیعی معتقد است «ذات و جوهر اين جشنواره از اساس سالم و درست نيست.»

یکی دیگر از این شاعران سهیل محمودی است که اعتقاد دارد «جشنواره شعر فجر نمی‌تواند فستيوال معتبری در شعر ايران باشد.» او سی‌ام دی‌ماه به خبرگزاری ایلنا می‌گوید «سال گذشته من را به عنوان يكي از برگزيدگان ۳۰ سال ادبيات انقلاب انتخاب كردند و در مراسم نهايي جشنواره شعر فجر نام مرا خواندند، اما من در اين مراسم شركت نكردم و هيچ جايزه‌اي هم نگرفته‌ام.» محمودی همراه با کاکایی و ساعد باقری با انتشار بیانیه‌ای هر گونه همکاری با جشنواره چهارم را تکذیب کرده‌اند.

مداحان و روضه‌خوانان به جای شاعران

یکی دیگر از انتقادهایی که از نخستین دوره این جشنواره را همراهی می‌کرده نحوه‌ی گزینش برندگان بوده است. ظاهرا برگزارکنندگان این جشنواره که قصد "جریان سازی"، و هدایت شعر معاصر به مسیر مورد نظر را دارند حتا با دیگر جریان‌ها و گرایش‌های موجود در "ادبیات انقلابی" نیز کنار نمی‌آیند. شفیعی معتقد است «بخش عمده‌اى از برگزيدگان جشنواره، برگزیدگان مصلحتى هستند نه برگزيدگان واقعى.» به گفته‌ی او این مصلحت‌اندیشی مسئولان را واداشته "شاعران واقعا انقلابی" را نادیده بگیرند و در مراسم اختتامیه‌ی سال گذشته «در ازاى آنان يكى دو چهره كه فقط در مجالس مداحى و روضه خوانى ديده شده‌اند را به عنوان برگزيده جشنواره شعر فجر» معرفی کنند.

سال ۸۷ حاج سعید حدادیان در حالی برگزیده‌ی جشنواره شعر فجر شد که به گفته‌ی خودش تا آن زمان شاعر بودنش را پنهان می‌کرده. این مداح مشهور می‌گوید «من هم گاه گاهی شعر می‌گفتم ولی دوست نداشتم کسی بداند. برگزار کنندگان جشنواره به من لطف داشته‌اند که من را انتخاب کرده‌اند.» در جمهوری اسلامی برنامه‌های فراوانی به تجلیل از این گروه اختصاص دارد؛ «جشنواره شعر عاشورایی»، «جشنواره مديحه‌سرايی، چاوشی خوانی و شعر رضوی» «جشنواره سراسری شعر امام رضا» «جشنواره استاني مداحان و مؤذنين» و «جشنواره مداحی در نکاء» تنها نمونه‌های اندکی از این "رویدادهای هنری" در جمهوری اسلامی به شمار می‌روند.

سکه‌ی طلا و خودرو برای جذب "شاعران انقلابی"

جشنواره شعر فجر در دوره دوم تا آستانه‌ی تعطیلی پیش رفته بود. سال ۸۵ یکی از معاونان امور فرهنگی وزارت ارشاد از تعطیلی دبیرخانه و توقف کار جشنواره خبر داد. یکی از دلایل این تصمیم می‌توانست انتقادهای فراوان به نحوه‌ی برگزاری و گزینش‌ها و عدم استقبال هنرمندان، به رغم دست و دلبازی مسئولان و تقسیم صدها سکه‌ی بهار آزادی، باشد. با اصرار وزیر وقت ارشاد، محمد حسین صفارهرندی، برگزاری جشنواره شعر ادامه یافت، اما استقبال نکردن از این جشنواره در دوره‌های بعدی نیز تا جایی پیش رفت که مسئولان را به فکر چاره‌جویی انداخته است. این تدبیرها با تمدید پانزده روزه مهلت ارسال اثار آغاز شد و با افزایش سکه‌های طلای برندگان بخش‌های مختلف ادامه یافت.

به گزارش دبیرخانه جشنواره جایزه‌های امسال تقریبا دوبرابر شده و برای نفر اول از ۸ سکه به ۱۴ سکه‌ی بهار آزادی رسیده است. علی موسوی گرمارودی دبیر دوره چهارم در نشست خبری ۱۴ دی‌ماه گفت «شاعران ما برای سکه شعر نمی‌گویند اما تلاش ما بر این است که میزان جوایز را افزایش داده و حتی المقدور به برگزیدگان از این دوره یا دوره دیگر یک خودروی ملی نظیر پژو پرشیا نیز تقدیم کنیم.» روابط عمومی جشنواره دهم دی‌ماه از قول مصطفی امیدی، دبیر اجرایی، خبر داده بود «این اقدام با مصوبه شورای سیاست‌گذاری و به‌منظور ایجاد انگیزه در شرکت کنندگان» انجام شده است.

افزایش داوران، نشانه‌ی "عدالت محوری"

سیاستگذاران، مدیران و دست‌اندرکاران جشنواره در مورد ضرورت وجودی آن حرف‌های متفاوت، ناروشن و بعضا متناقضی می‌زنند. دبیر جایزه قبلا گفته بود ملاک ارزیابی‌های امسال شعر خواهد بود و نه شاعر. او همچنین از ارزیابی آثار رسیده در دو بخش جوانان (زیر سی سال) و بزرگسالان خبر داده است. مرتضی امیری اسفندقه، که به عنوان دبیر علمی با این برنامه همکاری دارد ظاهرا از اظهارات موسوی گرمارودی و تفکیک سنی شاعران مطلع نبوده است.

دبیر علمی جشنواره چهارم ۲۱ دی‌ماه گفت «در جشنواره شعر فجر امسال بدون ترتیب و آداب خاص، به بهترین اثر شعری جایزه تعلق می‌گیرد و بدون در نظر گرفتن اینكه شاعران جوان، میانسال، پیشكسوت هستند» آثارشان ارزیابی می‌شود. دبیر علمی جشنواره می‌افزاید این تصمیم «با هدف عدالت محوری» اتخاذ شده. او در مورد "عدالت‌محوری" در این دوره تاکید می‌کید «مجموع داوران نهایی و ابتدایی به بیش از ۳۰ نفر می‌رسد كه همین امر نشان دهنده عدالت محوری در انتخاب آثار است.» تا پایان مهلت ارسال آثار بیش از ده هزار شعر از ۴۰۰ شاعر به دبیرخانه رسیده است.

اولویت استان‌ها در جشنواره‌ای بین‌المللی

جشنواره‌ی چهارم شعر فجر در استان بوشهر برگزار می‌شود. به گفته‌ی تصمیم‌گیرندگان این جشنواره انتخاب استان‌های مختلف برای هر دوره، کاری هدفمند و با برنامه است. ستاد خبری چهارمین جشنواره شعر فجر، از قول محمدعلي جوشايی، شاعر برگزيده سومين دوره گزارش می‌دهد «وجه تمايز اين جشنواره با ساير جشنواره اولويت‌گيری بخش استانی آن است.» این شاعر برگزیده در توضیح "اولویت‌گیری" جشنواره می‌افزاید «اگر كشور به چهار منطقه ادبي تقسيم شود و جشنواره بين‌المللي حاصل برگزاری چهار جشنواره جداگانه كشوری باشد، استان‌ها با اميد بيشتر در جشنواره شركت می‌كنند.»

موسوی گرمارودی در نشست خبری دی‌ماه گفته است «هدف ما ارتقا جایگاه شعر و گسترش آن است به این طریق که جوانی که برای مثال در ابرقو زندگی می کند و شعر می‌گوید قادر به رساندن صدایش به ما باشد.» ظاهرا از آنجا که با تقسیم کشور به چهار منطقه ادبی راه اندازی یک جشنواره بین‌المللی آسان نیست، دبیر جشنواره چهارم پیشنهاد برگزاری یک همایش جهانی شعر در سال آینده را داده که وزارت ارشاد با آن موافقت کرده است.

"جایزه نوبل حق شاعران انقلابی است"

برخی از مسئولان فرهنگی جمهوری اسلامی و برگزارکنندگان جشنواره شعر، هدف‌های دیگری برای این‌گونه برنامه‌ها قائل هستند. جواد آرین‌منش، نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی ۲۲ دی‌ماه گفته است «جشنواره بين‌المللی شعر فجر می‌تواند تبديل به باشگاه فرهنگی براي انتقال پيام انقلاب به نسل‌هاي آينده به شمار آيد.» خبرگزاری کتاب ایران، از قول آرین‌منش نوشت «شاعران جوان كشور بايد در محكوم كردن هتك حرمت منافقان به امام راحل (ره) و ولايت رهبری و تثبيت جايگاه ارزشمند انقلاب اسلامی وارد عمل شده و پيام‌های خود را در قالب هنر ماندگار شعر به نسل‌های آينده انتقال دهند.»

برگزارکنندگان جشنواره شعر فجر پنهان نمی‌کنند که منظورشان از شعر آن چیزی است که در جمهوری اسلامی «شعر انقلابی» خوانده می‌شود، و در مورد همین نوع شعر نیز فقط به بخش خاصی از آن توجه دارند. دبیر علمی جشنواره پس از انتصاب به این سمت از سوی وزیر ارشاد گفت «من به جد معتقدم كه ما در میان همین شاعران موصوف به انقلاب نوبلیست [شایسته دریافت جایزه نوبل] داشتیم.» مرتضی امیری اسفندقه در مورد عدم اهدای جایزه نوبل به شاعران انقلابی ایران می‌افزاید «خود ما هرگز به دنبال آن نبوده‌ایم و دنیا هم فهم صحیحی از ادبیات ما ندارد.»

جشنواره چهارم شعر فجر از سوم بهمن تا اول اسفند ادامه خواهد داشت. دبیر جشنواره موسوی گرمارودی مژده می‌دهد از ۲۵ فروردین سال آینده نیز با حضور پنجاه شاعر خارجی یک «همایش جهانی شعر» برگزار خواهد شد. او می‌گوید چنین جشنواره‌ای تا کنون در ایران برگزار نشده و «همين نكته ضرورت برگزاری آن را آشكار می‌كند.»

بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: بهمن مهرداد